๒๕. รัสสสนธิ จบทีฆะและรัสสะ

รสฺสสนฺธิมฺหิ คาถาวเสน ตาว –

ยิฏฺฐํวหุตํว โลเก [ธ. ป. ๑๐๘], โภวาทิ นาม โส โหติ [ธ. ป. ๓๙๖; สุ. นิ. ๖๒๕], ยถาภาวิ คุเณน โส อิจฺจาทิฯ

ในสนธิโดยทำเป็นรัสสะ แบ่งฐานะการทำเป็นรัสสะได้ดังนี้

๑) เนื่องด้วยคาถา ตัวอย่างเช่น

ยิฏฺฐํ ว หุตํ ว โลเก = ยิฏฺฐํ วา หุตํ วา โลเก

โภวาทิ นาม โส โหติ = โภวาที นาม โส โหติ

ยถาภาวิ คุเณน โส = ยถาภาวี คุเณน โส

อาคเม ย, ร, ทาคเมสุ ปุพฺพรสฺโส –

ยถยิทํ [อ. นิ. ๑.๑-๔], ตถยิทํ, ยถริว อมฺหากํ ภควา, ตถริว ภิกฺขุสงฺโฆ, สมฺมเทว สมาจเร [สํ. นิ. ๑.๑๑๒], สมฺมทกฺขาโต มยา สติสมฺโพชฺฌงฺโค [สํ. นิ. ๕.๑๙๔] อิจฺจาทิฯ

๒) ในที่ลงอาคม คือ ย ร และ ท สระหน้าจะเป็นรัสสะ ตัวอย่างเช่น

ยถยิทํ = ยถา อิทํ

ตถยิทํ = ตถา อิทํ

ยถริว อมฺหากํ ภควา= ยถา อิว อมฺหากํ ภควา

ตถริว ภิกฺขุสงฺโฆ = ตถา อิว ภิกฺขุสงฺโฆ

สมฺมเทว สมาจเร = สมฺมา เอว สมาจเร

สมฺมทกฺขาโต มยา สติสมฺโพชฺฌงฺโค = สมฺมา อกฺขาโต มยา สติสมฺโพชฺฌงฺโค.

สํโยครสฺโส นาม พหุลํ ลพฺภติ –

อกฺกโม, ปรกฺกโม, อกฺขาโต, อญฺญา, อญฺญินฺทฺริยํ, อญฺญาตํ ภควา, อญฺญาตํ สุคต, อตฺถรณํ, อปฺโผเฏติ, อลฺลิยติ, อจฺฉินฺทติ, อสฺสาโท, อาภสฺสโร, ปภสฺสโร, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ วสิมฺหิ [ปารา. ๒๐๓-๒๐๔]ฯ

๓) โดยทั่วไป จะพบรัสสสระที่อยู่หน้าสังโยค เป็นส่วนใหญ่ เช่น

อกฺกโม = อา กโม

ปรกฺกโม = ปรา กโม

อกฺขาโต = อา ขาโต

อญฺญา = อา ญา

อญฺญินฺทฺริยํ = อา ญินฺทฺริยํ

อญฺญาตํ ภควา = อาญาตํ ภควา

อญฺญาตํ สุคตํ = อาญาตํ สุคต

อตฺถรณํ = อา ถรณํ

อปฺโผเฏติ = อา โผเฏติ

อลฺลิยติ, = อา ลียติ

อจฺฉินฺทติ, = อา ฉินฺทติ

อสฺสาโท, = อา สาโท

อาภสฺสโร, = อาภา สโร

ปภสฺสโร, = ปภา สโร

สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, = สพฺพญฺญุตํ ญาณํ

ฌานสฺส ลาภิมฺหิ วสิมฺหิ = ฌานสฺส ลาภี อมฺหิ, วสี อมฺหิ

ตา, โตปจฺจเยสุปิ รสฺโส –

กตญฺญุตา, อตฺถญฺญุตา, ธมฺมญฺญุตา, กญฺญโต, นทิโต, วธุโตฯ

๔) ในกรณีที่มี ตา และ โตปัจจัยอยู่ข้างหลัง สระหน้าต้องเป็นรัสสะ

กตญฺญุตา = กตญฺญู ตา

อตฺถญฺญุตา =, อตฺถญฺญู ตา

ธมฺมญฺญุตา =, ธมฺมญฺญู ตา

กญฺญโต =, กญฺญา โต

นทิโต =, นที โต

วธุโต =วธู โต

สมาเส –

อิตฺถิปุมํ, อิตฺถิลิงฺคํ, อิตฺถิภาโว, สพฺพญฺญุพุทฺโธ อิจฺจาทิฯ

๕) ในกรณีที่เข้าสมาส สระหน้าเป็นรัสสะ

อิตฺถิปุมํ =  อิตฺถี + ปุมํ

อิตฺถิลิงฺคํ =, อิตฺถี + ลิงฺคํ

อิตฺถิภาโว =, อิตฺถี + ภาโว

สพฺพญฺญุพุทฺโธ =สพฺพญฺญู + พุทฺโธ

อิติ รสฺสราสิฯ

ทีฆ, รสฺสราสิ นิฏฺฐิโตฯ

กลุ่มการทำสนธิโดยทำเป็นรัสสะ เป็นอย่างนี้

และกลุ่มการทำสนธิโดยทำเป็นทีฆะและรัสสะ จบแล้ว.