๖๔.แปลง พ เป็น พฺร

พสฺส พฺรตฺตํ –

พฺรหาวนํ, พฺรหนฺตํ วา วนปฺปติํ[1], พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ – พาหิตปาปตฺตา อรหา พฺราหฺมโณติ วุจฺจติ, พฺรหฺมุโน อปจฺจนฺติ ชาติพฺราหฺมโณ วุจฺจติฯ

พฺร เป็น อาเทส ของ พ

ปท	ปทจฺเฉท	คำแปลและอธิบายสังเขป
พฺรหาวนํ	พหาวนํ	ป่าใหญ่ (กว้าง)
พฺรหนฺตํ วา วนปฺปติํ	พหนฺตํ	ลมย่อมทำลายต้นไม้ใหญ่ ที่เจริญเติบโตก็ตาม, (พห + อนฺต)
พฺรหฺมา	พหมา	พรหม (โดยสัททนัย คือ ผู้เจริญ พหฺ ธาตุ วุทฺธิมฺหิ = เจริญ + ม ปัจจัย)
พฺราหฺมโณ	พาหฺมโณ	พราหมณ์, โดยสัททัตถนัย (ตามรูปวิเคราะห์) ก. พระอรหันต์ เพราะเป็นผู้ลอยบาปได้, ข. พราหมณ์โดยกำเนิด (ชาติพราหมณ์) เพราะเป็นเชื้อสายของพรหม.

ครั้งที่ ๖๐ : มิสสกาเทส การแปลงอักษรที่คละกัน

แปลง พ เป็น พฺร

พ ที่จะกลายเป็น พฺร นี้เป็น พ ของ พห ธาตุ ที่ใช้ในความหมายว่า วุทฺธิ เจริญ ดังจะพบได้ตามตัวอย่างนี้ เช่น

พฺรหาวนํ มาจาก พหาวนํ ป่าใหญ่

พฺรหนฺตํ วา วนปฺปติํ

ลมย่อมทำลายต้นไม้ใหญ่ ที่เจริญเติบโตก็ตาม,

(พฺรหนฺตํ ในที่นี้ มาจาก พหนฺตํ.  พห + อนฺต)

พฺรหฺมา พระพรหม มาจาก พหมา คือ ผู้เจริญ (พหฺ ธาตุ วุทฺธิมฺหิ = เจริญ + ม ปัจจัย) หมายถึง ผู้มีร่างกายใหญ่ (ธาน.ฎี. ๑๕)

พฺราหฺมโณ พราหมณ์ มาจาก พาหฺมโณ     ,

คำว่า พราหมณ มีความหมายตามรูปวิเคราะห์  (สัททัตถนัย)

พาหิตปาปตฺตา อรหา พฺราหฺมโณติ วุจฺจติ,

 พฺรหฺมุโน อปจฺจนฺติ ชาติพฺราหฺมโณ วุจฺจติฯ

ในความหมายแรก พาหฺมณ หมายถึง ผู้ลอยบาป มาจาก พาหฺ ธาตุ ที่แปลว่า ลอย

(ลง ม ปัจจัยในกัตตุสาธนะ แล้วเป็น พฺราหฺม สำเร็จรูปเหมือนกับ พฺราหฺมณ ในความหมายหลัง)

ในความหมายหลัง พาหฺมณ หมายถึง ผู้สืบเชื้อสายมาจากพระพรหม.

คัมภีร์อภิธานฯฎีกา อธิบายว่า ลง ณ ปัจจัย ท้าย พฺรหฺม ในอปจฺจจตัทธิต แล้วลง น อาคม แปลง น เป็น ณ แล้วทีฆะสระต้น  เป็น พฺราหฺมณ

(พฺรหฺมุโน อปจฺจํ พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ จ, นาคโม, ณตฺตํ, ทีฆาทิฯ (ธาน.ฎี.๔๐๘)

เกี่ยวกับการแปลง พ เป็น พฺร ใน พห ธาตุนี้. คัมภีร์นิรุตติทีปนีแสดงนัยนี้ไว้ แต่ในคัมภีร์อื่นเช่น อภิธานัปปทีปิกาฏีกา แสดงว่า มาจาก พฺรห ธาตุโดยตรง และ ลง ม ปัจจัยเช่นกัน  เช่น พฺรหฺม มาจาก พฺรห ธาตุ ในอรรถว่า วุฑฺฒิ เจริญ คือ ใหญ่. (มหนฺตสรีรตาย พฺรหฺมา, พฺรห วุฑฺฒิยํ มปจฺจโยฯ ธาน.ฎี. ๑๕)

ขออนุโมทนา

สมภพ สงวนพานิช

---

[1] [ชา. ๑.๑.๑๔]