๖๖.“การลดพยางค์”

มหาวุตฺตินา อกฺขรสํขิตฺตํ โหติ –

อาเจโร อาจริโย,  น มาตาปิตรสํวฑฺโฒ, อนาเจรกุเล วสํ[1],  อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา[2],  พฺรหฺมเจโร      พฺรหฺมจริโย, ติณฺหํ ติขิณํ, ตณฺหา ตสิณา, สุณฺหา สุณิสา, อภิณฺหํ อภิกฺขณํ, ปณฺโห ปุพฺพณฺโห, ปณฺเห          วชฺโฌ มโหสโธ[3], สุราเมรโย-สุราเมเรยฺโย, สุราเมเรยฺยปานานิ, โย นโร อนุยุญฺชติ [4]ฯ กมฺมธารโย= กมฺมธาเรยฺโย, ปาฏิหีรํ ปาฏิเหรํ ปาฏิหาริยํ, อจฺเฉรํ อจฺฉริยํ, มจฺเฉรํ มจฺฉรํ มจฺฉริยํ อิจฺจาทิฯ

อุทาหรณ์ที่มีการย่ออักษร ด้วยสูตรใหญ่ (มหาสูตร) เช่น

ปท	ปทจฺเฉท	คำแปลและอธิบายสังเขป
อาเจโร อาจริโย	อาจริโย	อาจารย์
น มาตาปิตรสํวฑฺโฒ, อนาเจรกุเล วสํ	อนาจริกุเล	มิได้เติบโตในสำนักของบิดามารดา, ไม่อยู่ในตระกูลอาจารย์
อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา	อาจริยมฺหิ	ศึกษาดีแล้วใน (สำนัก) อาจารย์
พฺรหฺมเจโร	พฺรหฺมจริโย	พรหมจรรย์
ติณฺหํ	ติขิณํ	แข็งกล้า
ตณฺหา	ตสิณา	ความกระหาย, ความอยาก
สุณฺหา	สุณิสา	หญิงสะใภ้
อภิณฺหํ	อภิกฺขณํ	บ่อยๆ
ปณฺโห	ปุพฺพณฺโห	ก่อน
ปณฺเห วชฺโฌ มโหสโธ	ปุพฺพณฺเห	มโหสธบัณฑิต ควรถูกประหาร ก่อน
สุราเมรโย	สุราเมเรยฺโย	สุราและเมรัย (เครื่องมึนเมา)
สุราเมเรยฺยปานานิ, โย นโร อนุยุญฺชติ	สุราเมรยปานานิ	นรชนใด มักดื่มสุราเมรัยเนืองๆ
กมฺมธารโย	กมฺมธาเรยฺโย	กรรมธารยสมาส
ปาฏิหีรํ ปาฏิเหรํ	ปาฏิหาริยํ	ปาฏิหาริย์ ธรรมที่กำจัดปฏิปักขธรรม
อจฺเฉรํ	อจฺฉริยํ	น่าอัศจรรย์
มจฺเฉรํ, มจฺฉรํ	มจฺฉริยํ	ความตระหนี่

มิสสกาเทส การแปลงอักษรที่คละกัน

“การลดพยางค์”

บางศัพท์มีการเพิ่มพยางค์เสียง ซึ่งมีประโยชน์ในการแต่งฉันท์ ในกรณีนี้ มักไม่มีสูตรให้สำเร็จรูปโดยตรง.  คัมภีร์นิรุตติทีปนีแนะนำว่าให้ทำด้วยมหาสูตร คือ สูตรที่ทำให้สำเร็จรูปศัพท์ได้อย่างสอดคล้องกับพระบาฬี โดยใช้สูตร ตทมินาทีนิ ในโมคคัลลานไวยากรณ์ ที่เคยกล่าวมาแล้วหลายครั้ง.

          ตัวอย่างเหล่านี้เป็นเพิ่มพยางค์เสียง

อาเจโร = อาจริโย อาจารย์ ตัวอย่างเช่น

น มาตาปิตรสํวฑฺโฒ, อนาเจรกุเล วสํ

มิได้เติบโตในสำนักของบิดามารดา, ไม่อยู่ในตระกูลอาจารย์

อนาเจรกุเล = อนาจริยกุเล

อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา

ศึกษาดีแล้วใน (สำนัก) อาจารย์

อาเจรมฺหิ = อาจริยมฺหิ

จากคำว่า อาเจโร ท่านเพิ่มพยางค์เสียงเป็น อาจริย

พฺรหฺมเจโร = พฺรหฺมจริโย  พรหมจรรย์

ติณฺหํ =ติขิณํ   แข็งกล้า

ตณฺหา = ตสิณา ความกระหาย, ความอยาก

สุณฺหา = สุณิสา หญิงสะใภ้

อภิณฺหํ = อภิกฺขณํ บ่อยๆ

ปณฺโห = ปุพฺพณฺโห ก่อน ตัวอย่างเช่น

ปณฺเห วชฺโฌ มโหสโธ

พระมโหสธบัณฑิต ควรถูกประหาร ก่อน

ปณฺเห = ปุพฺพณฺเห

สุราเมรโย =  สุราเมเรยฺโย   สุราและเมรัย ตัวอย่างเช่น

สุราเมเรยฺยปานานิ, โย นโร อนุยุญฺชติ

นรชนใด มักดื่มสุราเมรัยเนืองๆ

สุราเมเรยฺยปานานิ = สุราเมรยปานานิ

กมฺมธารโย = กมฺมธาเรยฺโย  กรรมธารยสมาส

ปาฏิหีรํ,  ปาฏิเหรํ = ปาฏิหาริยํ   ปาฏิหาริย์  ธรรมที่กำจัดปฏิปักขธรรม

อจฺเฉรํ = อจฺฉริยํ น่าอัศจรรย์

มจฺเฉรํ, มจฺฉรํ = มจฺฉริยํ ความตระหนี่

รูปตัวอย่างที่แสดงมานี้เป็นมติของคัมภีร์นิรุตติทีปนี อาจมีบางรูปที่ไม่ตรงกับมติของคัมภีร์อื่นก็มี เช่น รูปว่า อาเจร และ อาจริย

อาจริยมาจาก อา + จร + ณฺย มีวิเคราะห์ว่า

สิสฺสานํ หิตํ อาจรตีติ อาจริโย, ณฺโยฯ  (ธาน.ฎี.๔๑๐)

ผู้ประพฤติสิ่งที่เป็นประโยชน์ของศิษย์ ชื่อว่า อาจารย์

คัมภีร์สัททนีติ กล่าวว่า อาเจร  เป็นรูปที่กลายมาจาก อาจริย โดยแสดงไว้ในสูตรที่ ๕๒๖ ว่า อาจริยสฺสาเจโร. แปลง อาจริย เป็น อาเจร ได้บ้าง.

เรื่องนี้ขอจงตั้งไว้ในใจว่า เป็นแนวคิดของพระคันถรจนาจารย์ และนำไปสังเกตเทียบเคียงเพื่อความแตกฉานในสัททศาสตร์สืบไป

ขออนุโมทนา

สมภพ สงวนพานิช

---

[1] [ชา. ๑.๑.๙]

[2] [ชา. ๑.๗.๘๒]

[3] [ชา. ๑.๑๕.๓๒๔]

[4] [ธ. ป. ๒๔๗]