๑๘. การลบนิคคหิต

(การลบนิคคหิต)

๓๑. โลโปฯ

นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วาฯ

๓๑. โลโปฯ

นิคคหิตถูกลบไปได้บ้าง

ในบางแห่ง นิคคหิตถูกลบบ้าง ไม่ถูกลบบ้าง

สเร ปเร ตาว –

เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน [พุ. วํ. ๒.๒๗], ปุปฺผทานํ อทาสหํ-อทาสิํ+อหนฺติ เฉโท, พินฺทุโลโป, ปุน ปุพฺพสรโลโป, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ, ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ [ที. นิ. ๒.๑๗๘], ตาสาหํ สนฺติเก [ปาจิ. ๗๐๙], เตสาหํ เอวํ วทามิ, ปญฺจนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, ฉนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, สมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๓ สมณ เตว], พฺราหฺมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๘ พฺราหฺมณ เตว] -ตฺวํ+เอวาติ เฉโท, วิทูนคฺคมิติฯ

ลำดับแรกจะกล่าวถึงการลบนิคหิตที่อยู่ติดกับสระหลังก่อน.

เอวํ + อหํ = เอวาหํ. เอวาหํ  จินฺตยิตฺวาน

อทาสึ + อหํ = อทาสหํ.  อทาปุปฺผทานํ อทาสหํ. รูปนี้ตัดบทเป็น อทาสึ อหํ, ลบนิคคหิต (ด้วยสูตรนี้), ลบสระหน้า ซ้ำอีก.

ตุยฺหํ + อตฺถาย = ตุยฺหตฺถาย. ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ

ตุยฺหํ เอว = ตุยฺเหว. ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ.

ตาสํ อหํ = ตาสาหํ. ตาสาหํ สนฺติเก.

เตสํ อหํ = เตสาหํ. เตสาหํ เอวํ วทามิ.

ปญฺจนฺนํ เอตํ = ปญฺจนฺเนตํ. ปญฺจนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ.

ฉนฺนํ เอตํ = ฉนฺเนตํ. ฉนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ.

ตฺวํ เอว = เตฺวว. สมณ เตฺวว ปุจฺฉามิ, และ พฺราหฺมณ เตฺวว ปุจฺฉามิ. รูปนี้ตัดบทเป็น ตฺวํ + เอว.

วิทูนํ อคฺคํ = วิทูนคฺคํ. วิทูนคฺคมิติ.

พฺยญฺชเน ปเร –

ตํ ตุยฺหมูเล ปฏิเทเสมิฯ

ที่อยู่ติดกับพยัญชนะหลัง

ตุยฺหํ มูเล = ตุยฺหมูเล. ตํ ตุยฺหมูเล ปฏิเทเสมิ.

คาถายํ –

อริยสจฺจานทสฺสนํ [ขุ. ปา. ๕.๑๑], เอตํ พุทฺธาน สาสนํ [ธ. ป. ๑๘๓], ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ [ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา]ฯ

ในคาถาก็ลบได้

อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ = อริยสจฺจานทสฺสนํ.

‘‘ตโป จ พฺรหฺมจริยญฺจ, อริยสจฺจาน ทสฺสนํ;

นิพฺพานสจฺฉิกิริยา จ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํฯ

พุทฺธานํ สาสนํ = พุทฺธานสาสนํ

‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธานสาสนํฯ

ธาตุอายตนานํ จ = ธาตุอายตนาน จ

ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตีติฯ

มาคเม ปเร –

ครุโฬ อุรคามิว [ชา. ๑.๔.๑๒๔ สุปณฺโณ], ธมฺโม อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘], อาโลโก ปสฺสตามิว [สุ. นิ. ๗๖๙], พโก กกฺกฏกามิว [ชา. ๑.๑.๓๘], นภํ ตารกิตามิว [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๙ ตาราจิตามิว], ปทุมํ หตฺถคตามิว [ชา. ๒.๒๒.๒๓๓๖] -เอเตสุ มาคเม พินฺทุโลโป, พฺยญฺชเน ปุพฺพสรทีโฆ จฯ

ที่ติดกับมอาคมข้างหลัง ในกรณีนี้ ลบนิคคหิตที่อยู่ติดกับมอาคม และทีฆสระหน้าที่อยู่ติดกับพยัญชนะหลัง ตัวอย่างเช่น

อุรคํ อิว = อุรคามิว. ครุโฬ อุรคามิว. (ลบนิคคหิตด้วยสูตรนี้ อุรค อิว ลงมฺ เป็นอาคม อุรค มฺ อิว, ทีฆสระหน้าที่อยู่ติดกับมฺข้างหลัง)

อรหตํ อิว = อรหตามิว. ธมฺโม อรหตามิว.

ปสฺสตํ อิว = ปสฺสตามิว. อาโลโก ปสฺสตามิว.

กกฺกฏกํ อิว = กกฺกฎกามิว. [1]พโก กกฺกฏกามิว

ตารกิตํ อิว = ตารกิตามิว. นภํ ตารกิตามิว.

หตฺถคตํ อิว = หตฺถคตามิว. ปทุมํ หตฺถคตามิว

ตถา สํอุปสคฺคสฺส พินฺทุโลเป อนฺตสรทีโฆ –

สาราโค, สารตฺโต, อวิสาหาโร, สารมฺโภ, สารทฺโธ, สาเกตํ นครํ, สาธารณํ, สํ อสฺส อตฺถีติ สามีฯ

สำหรับ สํอุปสัค เมื่อลบนิคคหิตแล้ว ทีฆสระท้าย (ของสํ ที่ลบนิคคหิตไปแล้ว) ได้ด้วย

สํ ราโค = สาราโค,

สํ รตฺโต = สารตฺโต

อ วิ สํ หาโร = อวิสาหาโร,

สํ รมฺโภ = สารมฺโภ,

สํ อารทฺโธ = สารทฺโธ,

สํ เกตํ = สาเกตํ. สาเกตํ นครํ,

สํ อาธารณํ = สาธารณํ,

สํ อี = สามี. สํ อสฺส อตฺถีติ สามีฯ[2]

สมาเส ตุมนฺตมฺหิ นิจฺจํ –

กตฺตุกาโม, คนฺตุกาโม อิจฺจาทิฯ

ในสมาส ลบนิคคหิตท้ายบทที่มีตุ–เป็นที่สุดแน่นอน

กตฺตุ–กาโม = กตฺตุกาโม

คนฺตุ–กาโม = คนฺตุกาโม.

อิติ พินฺทุโลปราสิฯ

กลุ่มอักษรคือนิคคหิตที่ถูกลบไป เป็นอย่างนี้.

---

[1] ในพกชาดกอรรถกถา แก้เป็น พโก กกฺกฏกามิว, ยถา พโก กกฺกฏกา คีวจฺเฉทํ ปาปุณาติ ดังนั้น รูปนี้ไม่น่าจะมีการสนธิโดยลบนิคคหิต เพราะกกฺกฎกามิว ไม่ได้ตัดบทเป็น กกฺกฏกํ อิว แต่เป็น กกฺกฎกา อิว

[2] สามี มาจาก สํ ทรัพย์ + อี (อัสสัตถิตัทธิต).  สํ = ธนํ ทรัพย์ มีวิ. ว่า สสฺส อตฺตโน อิทํ สํ สิ่งนี้มีอยู่แก่ตน ชื่อว่า สํ สิ่งของของตน ก็คือ ทรัพย์.  วิ. ทรัพย์ของผู้นี้มีอยู่ ดังนั้น ชื่อว่า สามี. ลบ นิคคหิต ด้วยสูตรนี้ สอี ลงมอาม สมฺอี ทีฆะสระที่อยู่ติดกับมฺอาคม เป็น สามี.  แต่บางแห่ง สํ+อี  แปลง นิคคหิตเป็น มฺ แล้ว ทีฆะเป็นอา (ปทวิจารทีปนี น. ๗๓๓)