๘๔. : ท อาคม

โท –

ท เป็น พยัญชนอาคม

อุทคฺโค, อุทพฺพหิ, อุทปาทิ, อุทโย, อุทาหโฏ, อุทิโต, อุทีริโต, ทุภโต วุฏฺฐานํ[1], ทุภยานิ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ[2], โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย[3]– เทฺว อิสโยติ อตฺโถฯ กิญฺจิเทว, โกจิเทว, กิสฺมิญฺจิเทว, ยาวเทว, ตาวเทว, วลุตฺเต-ยาวเท, ตาวเทติ สิทฺธํ, ปุนเทว, สกิเทว, สมฺมเทว-ทาคเม รสฺโส, สมฺมทกฺขาโต[4],   สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต[5], พหุเทว รตฺติํ[6], อหุเทว ภยํ [7] อิจฺจาทิฯ

ตัวอย่าง

ปท	ปทจฺเฉท	คำแปลและอธิบายสังเขป
อุทคฺโค	อุ + ท + อคฺโค	สูง
อุทพฺพหิ	อุ + ท + อพฺพหิ	เพิกถอน, ดึง, นำออก
อุทปาทิ	อุ + ท + อปาทิ	บังเกิดขึ้น
อุทโย	อุ + ท + อโย	การขึ้น.
อุทาหโฏ	อุ + ท + อาหโฏ	เปล่งเสียง, นำมากล่าวอ้าง (๑)
อุทิโต	อุ + ท + อิโต	ขึ้นไป, (๒)
อุทีริโต	อุ + ท + อีริโต	กล่าวแล้ว
ทุภโต วุฏฺฐานํ	ท + อุภโต วุฏฺฐานํ	ออกจากส่วนสอง คือกิเลสและสังขาร (๓)
ทุภยานิ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ	ท + อุภยานิ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ	บุคคลพิจารณาอายตนะทั้ง ๒ ประการ คือ อายตนะทั้งภายในและภายนอกแล้ว
โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย	โตเทยฺยกปฺปา + ท +อุภโย	สองพราหมณ์ คือ โตเทยยะและกัปปะ.  คำว่า ทุภโย ในบาฬีนี้ได้แก่ เทฺว อิสโย แปลว่า พราหมณ์ผู้เป็นฤาษีสองท่าน. (๔)
กิญฺจิเทว	กิญฺจิ + ท + เอว	บางสิ่งนั่นเทียว
โกจิเทว	โกจิ + ท + เอว	บางคนนั่นเทียว
กิสฺมิญฺจิเทว	กิสฺมิญฺจิ + ท + เอว	ในบางอย่างนั่นเทียว
ยาวเทว	ยาว + ท + เอว	มีประมาณเพียงใด
ตาวเทว	ตาว + ท + เอว	มีประมาณเพียงนั้น ในบางรูปลบ ว สำเร็จรูปเป็น ยาวเท, ตาวเท ก็มี
ปุนเทว	ปุน + ท + เอว	อีกครั้งหนึ่ง
สกิเทว	สกิํ + ท + เอว	ครั้งเดียวเท่านั้น
สมฺมเทว.	สมฺมา + ท + เอว	โดยชอบนั่นเทียว. รูปนี้ รัสสะเป็น สมฺม เพราะทอาคม
สมฺมทกฺขาโต	สมฺมา + ท + อกฺขาโต	กล่าวแล้วโดยชอบนั่นเทียว
สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต	สมฺมา + ท + อญฺญา วิมุตฺโต	หลุดพ้นแล้วเพราะรู้ยิ่งโดยชอบนั่นเทียว
พหุเทว รตฺติํ	พหุ + ท + เอว รตฺติํ	สิ้นราตรีเป็นอันมากนั่นเทียว
อหุเทว ภยํ	อหุ + ท + เอว ภยํ	ภัยได้มีแล้ว

^(๑) รูปนี้มี ๒ ความหมาย คือ นำมา และ กล่าว โดย หร ที่มีอรรถว่า นำมา ถ้ามี วิ และ อา เป็นบทหน้า มีอรรถว่า พูด.

^(๒) อุทิโต ที่มีคำแปลว่า ขึ้นไป ถือว่า ลงอาคม ด้วยสูตรนี้ แต่คำว่า อุทิโต นี้บางแห่งคำแปลว่า พูด ไม่เข้าเกณฑ์ของสูตรนี้ เพราะมาจาก วท ธาตุ อยู่แล้ว โดยแปลง ว เป็น อุ. (ธาน.ฎี. ๗๙๙),

^(๓) องค์มรรคมีสัมมาทิฏฐิเป็นต้นที่ออกจากธรรม ๒ คือ ปฏิปักขธรรมขององค์มรรคมีมิจฉาทิฏฐิเป็นต้น พร้อมทั้งกิเลสขันธ์ที่เป็นไปร่วมกับมิจฉาทิฏฐินั้นและ สังขารทั้งปวง ชื่้อว่า ทุภโต วุฏฺฐานํ , ส่วนคัมภีร์วิสุทธิมรรคกล่าวว่า ได้แก่ มรรคญาณทั้ง ๔.

^(๔) ฤาษี คือ ผู้แสวงหาคุณ

*********

ศึกษาบาฬีไวยากรณ์กับคัมภีร์นิรุตติทีปนี

ครั้งที่ ๘๔  : พยัญชนอาคม : การลง ท อาคม

การลง ท อาคม คัมภีร์นิรุตติทีปนี นำอุทาหรณ์มาจากพระบาฬีหลายแห่งมาประกอบเพื่อให้เห็นหลักการลง ท อาคม ตามสูตรว่า

๕๐ วนตรคา จาคมา

เพราะสระอันเป็นเบื้องหลัง พยัญชนะเหล่านี้ คือ ว, น, ต, ร, ค (กลุ่มหนึ่ง), และ ย ท (อีกกลุ่มหนึ่ง) เป็นอักษรอาคม.

๑. อุทคฺโค มีส่วนสูง, พุ่งขึ้นสูง, ยอดเยี่ยม

อุ + ท + อคฺค

รูปนี้ ลง ท อาคม ระหว่าง อุ และ อคฺโค เพราะ อ เป็นนิมิตอยู่หลัง ที่เหลือก็มีนัยนี้ ข้อสำคัญที่พึงจดจำ คือ ต้องมีสระอยู่หลัง เสมอ

- มีส่วนสูง

คัมภีร์อภิธานนัปปทีปิกาคาถาที่ ๗๐๘ แสดงศัพท์ว่า อุทคฺค นี้ไว้ในกลุ่มศัพท์ที่แสดงความสูง รวมกับคำว่า อุจฺจ, อุนฺนต, ตุงฺค, อุจฺฉิต, อุทคฺค

คำว่า อุทคฺค คัมภีร์อภิธานนัปปทีปิกาฎีกา คาถา ๗๐๙ นั้นแสดงรูปวิเคราะห์ศัพท์ว่า

อุคฺคตํ อคฺคํ อสฺส อุทคฺโคฯ

สิ่งที่มีส่วนสูง ชื่อว่า อุทคฺค

อุ = อุคฺคตํ สูง + ท อคฺค ยอด (คมุ คติมฺหิ + กฺวิ) = อุทคฺค

- พุ่งขึ้นสูง

เมื่อนำมาใช้ ในพระบาฬี จะใช้ในความหมายว่า ความมีกายและใจพุ่งขึ้นสูง กล่าวคือ เหมือนลอยขึ้นได้ เพราะอำนาจของปีติ คำนี้ พระอรรถกถาจารย์ให้อรรถาธิบายว่า

ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา “อุทคฺโค” วุจฺจติ.

ก็บุคคลผู้มีปีติตรัสเรียกว่า อุทคฺคะ เพราะพุ่งขึ้น แห่งกายและจิต คือพุ่งขึ้นสูงแห่งกายและจิต. (อภิ.อ. ๑๙๒)

- ความสูงส่ง สูงสุด หรือ ดีเยี่ยม เช่น  

อิติ เถโร เทสนํ อุจฺจํ กโรนฺโต ภิกฺขูนํ ตตฺถ เปมํ ชเนนฺโต เอวเมตํ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพํ ธาเรตพฺพํ วาเจตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตีติ จตูหิ ปเทหิ วณฺณํ กเถสิ. (ที.ปา.อ. ๓/๓๕๐)

พระเถระเมื่อจะกระทำพระเทศนาให้สูง ยังความรักในพระเทศนานั้นให้เกิดแก่เหล่าภิกษุ จึงกล่าวพรรณนา ด้วย๔ บทว่า เหล่าภิกษุจัก สำคัญทสุตตรสูตรนั้น อันตนพึงเรียนพึงศึกษา พึงทรงจำ พึงบอก ด้วยประการฉะนี้.

อุจฺจํ กโรนฺโตติ อุทคฺคํ อุฬารํ ปณีตํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต (ที.ปา.ฎี. ๓/๓๕๐)

กระทำพระเทศนาให้สูง (อุจฺจํ กโรนฺโต) ได้แก่ เมื่อแสดงโดยทำเทศนาให้สูงส่ง โอฬาร ประณีต.

๒. อุทพฺพหิ  เพิกถอนแล้ว

อุ วห + ท อาคม + อี วิภัตติ

๓. อุทปาทิ บังเกิดขึ้นแล้ว  

อุ + ท อาคม + ปท + อี วิภัตติ.

๔. อุทาหฏ ถูกนำมา

อุ + อา + หร นำไป + ต.

รูปนี้มี ๒ ความหมาย คือ นำมา และ เสียงที่ถูกนำมา.

-  ถูกนำมา เช่น

๑๔๘. กตโม จ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู? ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ‘‘อุคฺฆฏิตญฺญู’’ฯ

[๑๔๘]  บุคคลผู้เป็นอุคฆฏิตัญญู๒ เป็นไฉน

บุคคลใดบรรลุธรรมพร้อมกับเวลาที่ท่านยกหัวข้อขึ้นแสดง บุคคลนี้เรียกว่า ผู้เป็นอุคฆฏิตัญญู

สห อุทาหฏเวลายาติ อุทาหาเร อุทาหฏมตฺเตเยวฯ (อภิ.อ. ๓/.๑๔๘)

คำว่า พร้อมกับเวลาที่ท่านยกหัวข้อขึ้นแสดง (สห อุทาหรฏเวลาย) หมายถึง ในหัวข้อธรรมที่ยกแสดง คือ ในขณะเพียงสักว่ายกขึ้นแสดงเท่านั้น.

๑๔๘. สห อุทาหฏเวลายาติ อุทาหฏเวลาย สทฺธิํ ตสฺมิํ กาเล อนติกฺกนฺเต เอวาติ อตฺโถฯ (ปุ.มู.๓/๑๔๘)

สห อุทาหรฏเวลาย (พร้อมกับเวลาที่ท่านยกหัวข้อขึ้นแสดง) เท่ากับ อุทาหฏเวลาย สทฺธิํ หมายถึง เมื่อกาลนั้นยังไม่ผ่านไปทีเดียว

- เสียงที่ถูกนำมา เช่น เสียงที่ถึงความเป็นอารมณ์ของโสตวิญญาณ วิภังคอรรถกถา อธิบายสภาวะของ สทฺท ศัพท์ไว้ว่า

สปฺปตีติ สทฺโท; อุทาหริยตีติ อตฺโถฯ (วิภังค.อ. ๑๕๔ อายตนวิภังควรรณนา)

เสียงที่เป็นไป คือ ถูกนำมา (สู่ความเป็นโสตวิญเญยยะ) ชื่อว่า สทฺท

มูลฎีกากล่าวว่า

อุทาหรียตีติ วุจฺจตีติ-อตฺเถ วจนเมว คหิตํ สิยา, น จ วจน-สทฺโทเยว เอตฺถ สทฺโท, อถ โข สพฺโพปิ โสตวิญฺเญยฺโยติ สปฺปตีติ สเกหิ ปจฺจเยหิ สปฺปียติ โสตวิญฺเญยฺยภาวํ คมียตีติ อตฺโถฯ (มู.ฎี. ๒/๑๕๔)

หากในคำว่า อุทาหริยติ มีอรรถว่า วุจฺจติ, เสียงพูดเท่านั้น ก็จะถูกถือเอา, อนึ่ง สทฺท คือ  วจน เท่านั้น หาใช่หมายถึง สทฺท ในที่นี้, อันที่จริง เสียงแม้ทั้งหมดที่พึงรู้ได้ด้วยโสตวิญญาณ เพราะเหตุนั้น บทว่า สปฺปติ จึงมีความหมายว่า ย่อมถูกปัจจัยของตนให้เป็นไป คือ ให้ถึงความเป็นเสียงอันโสตวิญญาณพึงรู้

วจนเมวาติ สวิญฺญตฺติกสทฺทเมวฯ คมียตีติ อุปนียติฯ (อนุ.ฎี ๒/๑๕๔)

คำว่า คำพูดเท่านั้น (วจนเมว) ได้แก่ เสียงที่เป็นไปกับด้วยวิญญัติ. คำว่า ย่อมให้ถึง (คมียติ) คือ ย่อมถูกนำเข้าไป.

ในธาตวัตถสังคหปาฐนิสสยะ กล่าวว่า หร ที่มี วิ อา มีอรรถว่า พูด (ธาตวัตถ.นิส.) เช่น  พฺยาหาร

๕. อุทาหรณํ

รูปนี้เป็นภาวนาม หมายถึง การเปล่งเสียง, นิทัสสนะ (ตัวอย่าง) เช่น

- การเปล่งเสียง

วากฺกรณนฺติ อุทาหรณโฆโส (ที.อ. ๑/๒๙๒)

คำว่า ทำเสียง (วากฺกรณํ) ได้แก่ การเปล่งเสียง.

วาจาว กรณํ ฯปฯ อุทาหรณโฆโสติ วุตฺตํ, วจีเภทสทฺโทติ อตฺโถ. (สี.ฎี. ๒/๒๘๔)

การทำเสียง ท่านเรียกว่า อุทาหรณโฆส, หมายถึง เสียงคือการเปล่งคำพูด.

- นิทัสสนะ (ตัวอย่าง) เช่น

ฉายาว อนุปายินีติ อิทํ สุขานุคมนสฺส อุทาหรณมตฺตํ

คำว่า เหมือนเงาที่มีปกติติดตามไป (ฉายาว อนุปายินี) นี้เป็นเพียงตัวอย่างเพื่อความเข้าใจได้ง่าย. (เนตติ. ฎีกา ๑๓๙)

๖. อุทิโต ขึ้นไป

อุ + ท + อิโต

อุทิโต ที่มีคำแปลว่า ขึ้นไป ถือว่า ลงอาคม ด้วยสูตรนี้ แต่คำว่า อุทิโต นี้บางแห่งคำแปลว่า พูด ไม่เข้าเกณฑ์ของสูตรนี้ เพราะมาจาก วท ธาตุ อยู่แล้ว โดยแปลง ว เป็น อุ. (ธาน.ฎี. ๗๙๙),

๗.อุทีริโต       

อุ + ท + อีริโต  กล่าวแล้ว

๘.ทุภโต วุฏฺฐานํ ออกจากส่วนสอง คือกิเลสและสังขาร

ท + อุภโต วุฏฺฐานํ      

องค์มรรคมีสัมมาทิฏฐิเป็นต้นที่ออกจากธรรม ๒ คือ ปฏิปักขธรรมขององค์มรรคมีมิจฉาทิฏฐิเป็นต้น พร้อมทั้งกิเลสขันธ์ที่เป็นไปร่วมกับมิจฉาทิฏฐินั้นและ สังขารทั้งปวง ชื่้อว่า ทุภโต วุฏฺฐานํ , ส่วนคัมภีร์วิสุทธิมรรคกล่าวว่า ได้แก่ มรรคญาณทั้ง ๔.

๙. ทุภยานิ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ บุคคลพิจารณาอายตนะ ๒ คือ อายตนะภายในและภายนอกแล้ว

ท + อุภยานิ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ  

๑๐. โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย สองพราหมณ์ คือ โตเทยยะและกัปปะ. 

โตเทยฺยกปฺปา + ท +อุภโย

คำว่า ทุภโย ในบาฬีนี้ได้แก่ เทฺว อิสโย แปลว่า พราหมณ์ผู้เป็นฤาษีสองท่าน.

           

๑๑.กิญฺจิเทว บางสิ่งนั่นเทียว

กิญฺจิ + ท + เอว

๑๒.โกจิเทว บางคนนั่นเทียว   

โกจิ + ท + เอว

๑๓.กิสฺมิญฺจิเทว ในบางอย่างนั่นเทียว

กิสฺมิญฺจิ + ท + เอว     

๑๔.ยาวเทว    มีประมาณเพียงใด

ยาว + ท + เอว

๑๕.ตาวเทว    มีประมาณเพียงนั้น

ตาว + ท + เอว

ในบางรูปลบ ว สำเร็จรูปเป็น ยาวเท, ตาวเท ก็มี

๑๖. ปุนเทว อีกครั้งหนึ่ง

ปุน + ท + เอว 

๑๗. สกิเทว     ครั้งเดียวเท่านั้น

สกิํ + ท + เอว  

๑๘. สมฺมเทว โดยชอบนั่นเทียว.

สมฺมา + ท + เอว        

รูปนี้ รัสสะเป็น สมฺม เพราะทอาคม

๑๙.สมฺมทกฺขาโต กล่าวแล้วโดยชอบนั่นเทียว

สมฺมา + ท + อกฺขาโต  

๒๐.สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต หลุดพ้นแล้วเพราะรู้ยิ่งโดยชอบนั่นเทียว

สมฺมา + ท + อญฺญา วิมุตฺโต

         

๒๑.พหุเทว รตฺติํ สิ้นราตรีเป็นอันมากนั่นเทียว

พหุ + ท + เอว รตฺติํ     

๒๒.อหุเทว ภยํ  ภัยได้มีแล้ว

อหุ + ท + เอว ภยํ      

การลง ท อาคมจบลงเพียงนี้

ขออนุโมทนา

สมภพ สงวนพานิช

---

[1] [ปฏิสมฺภิทามคฺเค; วิสุทฺธิมคฺเค]

[2] [สุ. นิ. ๕๓๑]

[3] [สุ. นิ. ๑๑๓๑]

[4] [สํ. นิ. ๕.๑๙๕]

[5] [ม. นิ. ๒.๒๓๔]

[6] [อ. นิ. ๓.๑๐๑]

[7] [ที. นิ. ๑.๑๕๙]